Inleiding
Dit beleidsplan van de Stichting Behoud Kasteel Borgharen (SBKB) volgt op het vorige dat de periode 2017 tot 2020 omvatte. We willen de lezer hiermee inzicht geven in het restauratieproces en meenemen op onze avontuurlijke reis. Gelet op de uit te voeren werkzaamheden en de huidige financiële mogelijkheden, is er wederom gekozen voor een periode van 3 jaar. Naarmate de operatie vordert zullen, naast het primaire behoud, ook stappen worden gezet om de groeiende complexiteit te kunnen blijven handelen door middel van controle, professionalisering en toezicht.
We mogen constateren dat de restauratie van Kasteel Borgharen volgens plan verloopt. Ondanks de grote uitdagingen, de veelheid aan facetten, de talloze vluchtige en/of intensieve contacten met vele instanties en deskundigen, liggen we op koers. Alom wordt ons lof toegezwaaid voor de unieke aanpak die zich kenmerkt door de onorthodoxe samenwerking tussen professionals en een enthousiaste, trouwe schare van inmiddels meer dan 30 vrijwilligers. Onbedoeld kregen wij een voorbeeldfunctie en werden wij zelfs door het Prins Bernhard Cultuurfonds in 2018 uitgeroepen tot het meest inspirerende monument van Limburg.
Naast trots brengt deze erkenning de verplichting met zich mee om onverdroten op de ingeslagen weg door te gaan. Wij realiseren ons dat wij daarbij in vele opzichten kwetsbaar zijn. We worden bijvoorbeeld allemaal een jaartje ouder en aanwas van jeugdige vrijwilligers is moeilijk. Ook over de veelheid aan donaties en subsidies hebben we tot nu toe niet te klagen. Maar kunnen we onze ‘aaibaarheidsfactor’ in stand houden en daarmee de noodzakelijke middelen blijven genereren om de werkzaamheden voort te blijven zetten? We zijn immers nog niet op de helft.
Vragen en feitelijkheden die ons met beide benen op de grond houden. Realiteitszin en het creëren van kansen en het pakken ervan op momenten dat ze zich aandienen zijn daarbij het uitgangspunt. Het stappenplan is, evenals in de voorbije jaren, een leidraad maar is niet heilig. Er is en blijft altijd ruimte voor discussie en improvisatie. Ook koesteren wij datgene wat voornamelijk op intuïtieve wijze en langs de weg van geleidelijkheid en voortschrijdend inzicht is gegroeid vanaf 2014.
En boven al: ‘Samen dromen realiseren met de tijd als bondgenoot’.
MISSIE
De Stichting Behoud Kasteel Borgharen stelt zich ten doel om het in verval geraakte Rijksmonument te restaureren en voor de toekomst te bewaren. Dit proces is gestart in 2014. In de beoogde museale setting kan het publiek kennis nemen van ons Culturele erfgoed en hoe het leven en wonen op het kasteel er eind 18e eeuw uitzag.
Bijzonder daarbij is dat de werkzaamheden voor een belangrijk deel worden uitgevoerd door vrijwilligers. ‘Vrijwillig’ staat daarbij niet synoniem voor ‘ondeskundig’. In tegendeel. Hun inbreng zorgt ervoor dat de gehele restauratie tegen aanmerkelijk minder kosten kan worden volbracht.
Door het organiseren van sociaal maatschappelijke activiteiten zal het kasteel een vitaal onderdeel zijn binnen de dorpsgemeenschap van Borgharen en daarbuiten.
Visie
Het behoud van ons Cultureel erfgoed is in meer dan één opzicht een kostbare zaak. Op de eerste plaats kostbaar omdat de restauratie en instandhouding van monumenten veel geld kost. In de voorbije jaren hebben wij ervaren dat overheden en particulieren bereid zijn om hieraan hun financiële bijdrage te willen leveren. Daarvoor moet je natuurlijk kunnen overtuigen met lef, enthousiasme en degelijke plannen.
Kostbaar is ook het besef dat ons Cultureel erfgoed van belang is voor toekomstige generaties. De schrijver-filosoof George Santayana (1863-1952) hield ons al voor: 'Wie zijn geschiedenis niet kent, is gedoemd haar te herhalen'. In weerwil van de vluchtigheid en het tempo van de huidige maatschappij groeit de overtuiging dat kijken in de toekomst gedeeltelijk in de achteruitkijkspiegel gebeurt.
Daar waar de gelegenheid zich voordoet zal getracht worden om de historische samenhang te versterken. Een bouwgeschiedenis die terug gaat tot de 13e eeuw, bevat immers een scala aan bouwmethodieken en architectonische opvattingen. Ook zijn er ingrepen gedaan die een vertroebeling van die historische gelaagdheid tot gevolg hebben gehad. Er zal niet teruggegrepen worden naar één bepaalde bouwfase. Er zullen historisch verantwoorde keuzes gemaakt worden die een verdedigbare balans opleveren.
Vrijetijdsbesteding en toerisme nemen in ons leefpatroon een steeds belangrijkere plaats in. Wat dat betreft is onze geografische ligging (bijna) te mooi om waar te zijn. Met onze participatie in initiatieven als Buitengoed Geul en Maas en de Via Belgica positioneren wij Kasteel Borgharen binnen de verdere uitbouw van deze bedrijfstak in onze regio.
Het samen werken aan het project door een enthousiast vrijwilligersteam heeft inmiddels geleid tot onderlinge warme vriendschapsbanden. Instandhouding en verjonging van deze ‘vriendenclub’ vergt voortdurende aandacht. Maatschappelijke betrokkenheid en gemeenschapszin dient niet alleen het algemeen belang maar ook de persoonlijke ontwikkeling en individuele levensvreugde.
Terugblik
In 2014 is kasteel Borgharen voor het symbolische bedrag van één euro in handen gekomen van Ronny Bessems en zijn echtgenote Amal. In 2003 hadden zij al de kasteelhoeve kunnen aankopen. Voor de restauratie hiervan ontvingen zij in 2009 de Victor de Stuersprijs. Aan de verwerving van het naastgelegen kasteel ging een periode van zeven jaar leegstand vooraf. Dit heeft een enorme (negatieve) impact gehad op de uitstraling en de bouwkundige kwaliteiten van het totale kasteelcomplex. Veel sporen van deze teloorgang bleven langere tijd onzichtbaar maar kwamen allengs steeds nadrukkelijker naar voren.
Het eerste grote karwei was het opschonen van de overwoekerde binnen- en buitentuin. Er ontstond een transparant park dat het kasteel weer zichtbaar en toegankelijk maakte. Hierna werd gestart met de werkzaamheden binnen. Uitgangspunt was (en is nog steeds) het herstel van de inrichting zoals die grotendeels is ontstaan in de tweede helft van de 18e eeuw. Om de monumentale uitstraling en grandeur terug te brengen zijn/worden indifferente en karakter-verstorende elementen verwijderd.
Hierin zijn inmiddels de nodige vorderingen gemaakt. Alle ingebouwde appartementen zijn verwijderd. Dat betekende de sloop van 35 keukens en even zovele badkamers, tussenwanden en de complete centrale verwarmingsinstallatie (10 ton ijzer). Ondanks dat ook deze elementen deel uitmaken van ‘het verhaal’ en de bouwgeschiedenis van het kasteel, kunnen ze niet anders bestempeld worden dan als aantasting van de monumentale waardes. Op de zolders en de zuidelijke toren zijn de ingenieuze houten dakconstructies weer in het zicht gebracht.
Vanaf onze eerste deelname aan de Open Monumentendag in 2015, mogen we ons verheugen in een grote belangstelling. De voortschrijdende werkzaamheden worden door veel mensen gevolgd, zowel ter plaatse als op de sociale media.
Op 30 mei 2017 werd de oprichtingsakte van de Stichting getekend. Daarna volgden de inschrijving bij de Kamer van Koophandel en de toekenning van de (Culturele) ANBI-status.
De explosieve toename van het aantal instortingen van de kademuren en de instabiliteit van de toegangsbrug maakten snel ingrijpen noodzakelijk. Bureau HVN-architecten schreef een herstelplan (voor de voorzijde) en de financiering kwam rond door de subsidiëring van de
Provincie Limburg, de gemeente Maastricht en eigenaar Ronny Bessems. Hun bijdragen bedroegen respectievelijk € 500.000, € 250.000 en € 100.000. Op 4 juli 2018 gaven deputé Mackus en wethouder Krabbendam het officiële startsein.
Nadat de financiering voor herstel de meest kwetsbare delen aan de voorzijde rond was, werd aanbesteed en namen de werkzaamheden van aannemer Laudy een aanvang. Deze duren tot op
de dag van vandaag voort. Mede door de subsidieverstrekking op onze vervolgaanvraag bij de Provincie eind 2020, is het herstel van alle kademuren momenteel in uitvoering.
Door de drooglegging van de gracht en de geplaatste stellingen ten behoeve van de restauratie van de kademuren, is ‘en passant’ ook het herstel van de kopgevels van de zijvleugels en de restauratie van de botenkelder uitgevoerd. Tevens is op meerdere plaatsen (buitenmuren, binnenzijde zijvleugels) een begin gemaakt met het herstel van het voegwerk.
Alle hekwerken van binnenplein, toegangspoort (met kroon) zijn hersteld, volledig gezandstraald en geverfd. De kozijnen en vleugels van de ramen van de zijvleugels zijn verwijderd en er is een begin gemaakt met de restauratie ervan. Aan de leien daken zijn (nood)reparaties verricht, de detonerende veluxramen vervangen en zijn alle hemelwaterafvoeren vernieuwd evenals de bliksemafleiders.
In de periode 2019 - 2020 is onderhoud uitgevoerd aan het poortgebouw, zowel het exterieur als het interieur.
De zoektocht naar verdwenen interieurstukken heeft inmiddels enkele successen opgeleverd. Jos de Cocq schonk ons uit de nalatenschap van haar vader enkele bijzondere interieurstukken. Daaronder bevonden zich de hout gesneden schoorsteenmantel van de Lodewijk de XV kamer, twee historische bedden en een tiental (binnen)luiken. Ook zijn delen van de originele inrichting van de stallen terecht en herplaatst. Verder keerden de glas-in-loodramen, na restauratie, terug in de Wapenkamer.
De meest tot de verbeelding sprekende ‘vondsten’ zijn wel de schedels van de verdwenen mummies en de (her)ontdekking van de doeken van de Grote Salon. De stoffelijke resten van Philibert van Isendoorn à Blois en zijn vrouw Aleida van Agris kwamen ‘thuis’ vanuit Zwitserland en in België werd met de huidige eigenaar overeenstemming bereikt over de terugkoop van de wandschilderingen uit 1790 van de hand van Pierre Michel de Lovinfosse. De financiering moet voor 1 juni 2021 rond zijn, mede door het organiseren van een crowdfunding actie.
De Stichting Restauratie Atelier Limburg (SRAL) heeft historisch kleurenonderzoek uitgevoerd, o.a. in de Blauwe Kamer. De samenwerking op dit vlak tussen professionals en vrijwilligers is hierbij verder vorm gegeven. Een vergelijkbare samenwerking is tot stand gebracht met onderwijsinstellingen als Nimeto en de HU Hogeschool, beiden uit Utrecht. Hiermee is voor een deel de basis gelegd voor de toekomstige restauratie van de 18e-eeuwse stijlkamers en voor de
blootlegging en restauratie van de 19e-eeuwse wandschilderingen in boven- en beneden hal en de verbindingsgangen.
De Stichting heeft een bruikleenovereenkomst mogen aangaan met de gemeente Maastricht voor de ‘overtollige’ inboedel van het gerenoveerde stadhuis, waaronder de befaamde Franciscus Romanus boekenkasten. Ook de familie De Selys Longchamp heeft ons inboedelstukken terug bezorgd. Van de Stichting Boeken voor Mensen ontvangen wij oude boeken. Samen met de vele
donaties aan antieke meubels die bijna wekelijks worden gedaan, is nu al in een groot gedeelte van de toekomstige, in de juiste stijlperiode passende, inrichting van de Belle-etage voorzien.
Activiteiten:
Het pionierswerk van de eerste jaren heeft plaatsgemaakt voor een gestructureerde aanpak. In aansluiting op het herstelplan van de kademuren ligt er nu een totaalplan voor alle onderdelen van het nog uit te voeren restauratiewerk. Dat spaart tijd en geld. Het goedkeuringstraject van dit, ook nu weer door HVN-architecten opgestelde plan, is in een vergevorderd stadium. Daarnaast vormt dit document voor de Stichting de onderbouwing voor de diverse subsidieaanvragen
Om haar doelstellingen te bereiken ontwikkelt de Stichting een scala aan activiteiten.
De fysieke instandhouding:
De gebouwen, de tuinen en de gracht, die tezamen het ensemble Kasteel Borgharen vormen, vertonen vele vormen van achterstallig onderhoud en noodzakelijke restauratie. Meest in het oog springend zijn de instortingen van gedeeltes van de kademuren en de ontbrekende spits van de noordelijke toren. Door adequaat ingrijpen zijn de grootste bedreigingen voor de korte termijn inmiddels bezworen. Op de restauratie volgt regulier onderhoud. Voor sommige zaken, zoals bijvoorbeeld het tuinonderhoud, geldt dat nu al.
De interieurs:
De aanwezige stijlkamers zijn van grote cultuurhistorische waarde en verkeren in wisselende conditie. Onderzoek en restauratie zal moeten plaatsvinden. Delen van de inboedel zijn verdwenen. Meubels, schilderijen, wandschilderingen op doek etc. zullen worden opgespoord en, indien mogelijk, worden aangekocht. Definitief verloren gegane zaken zullen worden vervangen door stijl-eigen stukken.
Historisch onderzoek:
Kasteel Borgharen heeft een rijke geschiedenis die terug gaat tot de 13e eeuw. In bijna alle standaardwerken over kastelen in Nederland is Borgharen vertegenwoordigd. Veel (feiten)kennis is echter versnipperd aanwezig. De komende jaren zal een werkgroep aan de slag gaan met het bundelen ervan tot een samenhangend, historisch overzicht. Dit zal leiden tot een voor iedereen toegankelijke digitale databank, vergelijkbaar met Wikipedia.
Educatie:
Niet alleen door bovengenoemde bundeling van historisch materiaal en onderzoek ontstaat er een educatieve component. Ook is er op actieve wijze toenadering gezocht met onderwijsinstellingen op het gebied van restauratie en bouwkunde. Dit heeft, naast praktische vaardigheden, inmiddels
enkele waardevolle onderzoeksrapporten opgeleverd. Tijdens rondleidingen wordt stilgestaan bij de historische gelaagdheid. Daarnaast zal de uiteindelijke inrichting van een groot gedeelte van de ruimtes een goed beeld geven van het wonen op de Borg van Haeren aan het einde van de 18e eeuw. De bewogen geschiedenis, te beginnen met de oorspronkelijke Donjon tot aan het huidig Rijksmonument, kan natuurlijk alleen worden verteld in relatie tot de al even bewogen geschiedenis van de stad Maastricht en haar wijde omgeving.
Sociale cohesie:
Door het organiseren van bijeenkomsten met een sociaal-maatschappelijk karakter heeft ‘het kasteel’ allengs de functie van ontmoetingsplek voor ‘het dorp’. Vele ouderen en alleenstaanden hebben inmiddels kunnen genieten van gezellig samenzijn met muziek, eten, drinken en dans.
Financieel gezond:
Om financieel gezond te blijven is een goede match van idealisme en realiteitszin noodzakelijk. Concreet betekent dit, dat werkzaamheden alleen kunnen plaatsvinden, wanneer hiervoor financiële dekking is gevonden. Een goed voorbeeld is de renovatie van de kademuren, de kopgevels van de zijvleugels en de toegangsbrug. Terwijl de gevels letterlijk op instorten stonden en muurdelen afbrokkelden, is gewacht totdat de benodigde subsidies en bijdragen definitief waren toegekend. Het tempo van de gehele restauratie wordt steeds bepaald door de financiële armslag.
Het beheer van het vermogen is primair in handen van de penningmeester van de Stichting. De statutair verplichte controlemechanismen worden daarbij in acht genomen. De Stichting heeft geen kasgeld.. Het vermogen van de Stichting bestaat louter uit middelen die zijn verworven (en vaak zijn geoormerkt) voor het kunnen (laten) uitvoeren van specifieke onderdelen van de totale restauratiewerkzaamheden. Het opbouwen van een financiële buffer is nu en in de naaste toekomst onmogelijk.
Het vergaren van de noodzakelijke financiële middelen zal een blijvende inspanning vergen. Goede-doelen-instellingen en -fondsen, overheden en particuliere donateurs zullen met regelmaat om hun bijdrage worden gevraagd. Vanaf 2015 ontvangen wij vanuit de SIM (voorheen BRIM) een instandhoudingsubsidie voor het planmatig onderhoud. Ook gaan we crowdfunding-acties organiseren. Hiervoor is een aparte Stichting in het leven geroepen om niet in conflict te komen met de ANBI-status van de Stichting Behoud Kasteel Borgharen. Ook de sociaal-maatschappelijke activiteiten zijn ondergebracht in een aparte Stichting.
De SBKB kent geen ‘beloningssysteem’. Het bereiken van ons gezamenlijke doel, bestaande uit duizenden kleine stapjes en overwinningen, is de ultieme beloning. Gemaakte en vooraf geaccordeerde onkosten kunnen worden gedeclareerd, maar worden vaak door de vrijwilligers
persoonlijk gedragen. Als ‘bedankje’ wordt van tijd tot tijd iets georganiseerd bijvoorbeeld een barbecue of een uitstapje.
Professionalisering:
Met het vorderen van de realisatie, zal het project langzaam van karakter gaan veranderen. Zonder alle details en veranderingen nu al aan te kunnen geven, zijn we ons er terdege van bewust dat, wat begon als een eenmansdroom, in de loop der jaren zal evolueren tot een echte onderneming.
Vrijwilligers
Voor de meer dan 30 vrijwilligers biedt de Stichting Behoud Kasteel Borgharen een zinvolle en actieve tijdsbesteding. Elke zaterdag, en door sommige meerdere malen per week, wordt telkens een stapje gezet in het ‘mogelijk maken van het onmogelijke’. Behalve de individuele voldoening die dat geeft, groeit de teamspirit. Iedereen wordt gewaardeerd en zet zich in naar eigen vermogen.
Veel vrijwilligers brengen vanuit hun arbeidsverleden professionele kennis en vaardigheden mee. Bijvoorbeeld houtbewerking, schilderen, politoeren, glas-in-lood, lassen, elektriciteit en het omgaan met zware machinerie. Door kennisoverdracht groeien anderen naar een hoger plan en komen er soms onverwachte vaardigheden bovendrijven. Enkele voormalige brandweerlieden zorgen voor (extra) veiligheid op de werkplek. Wat voor ambachtelijke kennis geldt, geldt uiteraard ook voor kennis en kunde op velerlei andere gebieden.
De werkzaamheden wakkeren de interesse in geschiedenis, kunst en cultuur op een vanzelfsprekende wijze aan. Bij het te woord staan van geïnteresseerde dorpsbewoners en bezoekers op ‘het werk’, speelt het uitdragen van ons aanstekelijk enthousiasme een bijzondere rol. Met trots laten we zien wat er vanaf 2014 al bereikt is. Het resultaat is tenslotte van iedereen.
‘Het ‘leger van vrijwilligers’ is op vele fronten kwetsbaar. Naast de leeftijdsopbouw (gemiddelde 65+) zijn er omvangrijke klussen die verveling in de hand kunnen werken. Denk bijvoorbeeld aan terugkerend onderhoud, het handmatig opknappen van vele vierkante meters houten vloeren of het poetsen van duizenden veldbrandstenen. Er wordt dan ook gewerkt volgens het adagium ‘veel kan, niets moet’. De beperkte (financiële) middelen vormen eerder een aansporing dan een tekortkoming. Wat ons voortstuwt is de uitdaging die het gezamenlijke avontuur in zich draagt. Tot en met 2020 werden 30.000 vrijwilligersuren gerealiseerd.
Uit de reacties maken wij op dat onze onorthodoxe aanpak bij instanties, overheden en belangstellenden niet onopgemerkt is gebleven. Van de ontstane voorbeeldfunctie en gegroeide bekendheid ’waar ze in Borgharen mee bezig zijn’ kan dankbaar gebruik worden gemaakt bij de voortdurende zoektocht naar voldoende financiële middelen. De sociale media zullen ook in de toekomst worden ingezet om elke vordering, ontdekking en overwinning te delen en te vieren.
Restauratieplanning
Exterieur:
-
Kademuren en brug (maaszijde) 2021 - 2022
-
Restauratie buitenmuur 2021 - 2022
-
Kozijnen en vleugels 2021 - 2022
-
Herstel glas-in-lood 2021 - 2022
-
Metsel- en voegwerk zijvleugels 2021 - 2022
-
Restauratie stallen-vleugel met koetshuis 2021 - 2022
-
Herstel crypte (mummiekelder) 2021 - 2022
-
Water en vissen terug in de slotgracht 2022
-
Mergel- , metsel- en voegwerk hoofdgebouw vanaf 2022
-
Herstel torens + herbouw spits (noordelijke) vanaf 2023
-
Herstel voormalige oranjerie vanaf 2023
Interieur:
-
Voortgang strippen 2021 - 2022
-
Herstel vloeren (inclusief balken en koppen) 2021 - 2022
-
Schilderwerk Blauwe kamer 2021 - 2022
-
Kleurenonderzoek en schilderwerk eetzaal 2021 - 2022
-
Herstel stucplafonds vanaf 2021
-
Restauratie Grote Salon (lambris + doeken) vanaf 2021
-
Restauratie muurschilderingen hallen vanaf 2022
Voor een uitgebreide omschrijving en tekeningen verwijzen wij naar het herstelplan van
HVN-architecten.
Advies
Om de historische samenhang te versterken, is het maken van verdedigbare keuzes noodzakelijk. De Stichting laat zich hierbij adviseren en leiden door een groot aantal deskundigen. Zonder hun (onbezoldigde) bijdrage zou de beoogde ‘wandeling door de geschiedenis’ niet kunnen worden gerealiseerd.
Wij zijn dan ook grote dank verschuldigd aan:
Prof. Em. Hoogleraar Anne Van Grevenstein – Kruse; kunsthistorica; restauratiedeskundige
Dr. Guido van den Boorn; historicus, archeoloog
Dr. Dirk-Jacob Jansen; kunsthistoricus
Mr. Ed de Grood; oud conservator Natuurhistorisch Museum Maastricht
Mr. Willy Keijser – Schuurman; lid LGOG; auteur
Drs. Hugo Meyer; historisch geograaf
Drs. Servé Minis; kunsthistoricus; oud adviseur cultureel erfgoed gemeente Maastricht
Drs. Peter te Poel; oud-conservator Bonnefantenmuseum Maastricht
Drs. Rik van Wegen; kunsthistoricus; conservator Kasteel Sypesteyn
Pascal Mestrom; specialist antieke verlichting
En vele anderen die wij mogelijk vergeten te noemen.
Begeleiding en evaluatie
De begeleiding is in handen van Jos Nijssen, MSc architect BNA (HVN-architecten), Ir. Stefan Loo (adviseur Monumentenzorg Gemeente Maastricht) en het Bestuur van de Stichting (Peter Geuijen; voorzitter, Ronny Bessems; secretaris en Mr. Drs. Martijn Brouwer, penningmeester).
Periodiek wordt overleg gevoerd over de gedane stappen en het vervolg. De (jaar)planningen zullen hierop, waar nodig, worden aangepast of in breder verband aan de orde worden gesteld. Op sociale media en middels jaarverslagen wordt de voortgang van onze activiteiten onder de aandacht gebracht van een breed publiek.
Tot slot
Onze reis is begonnen in 2014. De bezielende leiding van initiatiefnemer, co-financier, organisator en regelneef Ronny Bessems heeft ons gebracht waar we nu staan. Zelfs de huidige Corona-crisis, die privé zwaar op hem drukt, heeft niks van zijn elan en toewijding van het eerste uur weggenomen. Met hem als kapitein hijsen wij vol vertrouwen de zeilen voor de volgende etappe.